در حال
جستجو...
اختیارات دادگاههای صلح ، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن
- مقدمه و ضرورت تحلیل
- تعاریف و مفاهیم کلیدی
- صلاحیت دادگاه صلح
- مهر و موم ترکه: اهداف و مصادیق
- تحریر ترکه: مراحل و الزامات
- رفع مهر و موم: شرایط و رویه
- روند عملیاتی در دادگاه صلح
- اختلاف در صلاحیت و مرجع حل اختلاف
- مقایسه مفاهیم (جدولی)
- الزامات اجرایی و نمونه رویه
- نتیجه‌گیری و توصیه‌های کاربردی
جهت دانلود فایل تجمیعی اختیارات دادگاههای صلح ، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن اینجا کلیک فرمایید
مقدمه و ضرورت تحلیل
تحول اخیر در قانون شوراهای حل اختلاف و ابلاغ آیین‌نامه اجرایی، نقشی محوری برای دادگاههای صلح در ساختار قضایی کشور تعریف کرده است؛ به‌ویژه در ارتباط با امور حسبی که سابقاً در حیطه‌ی شورای حل اختلاف قرار داشتند.
تبیین مرزهای صلاحیت، شفاف‌سازی فرآیند مهر و موم و تحریر ترکه و ترسیم رویه‌های هماهنگ برای رفع مهر و موم، از الزامات جلوگیری از تصرفات نابجا و حفاظت از منافع ورثه و طلبکاران است.
این مقاله تلفیقی، با استناد به منابع قانونی و بخشنامه‌های قضایی، به تشریح عملیاتیِ دستورالعمل‌ها و نقاط حساس دادرسی در دادگاه صلح می‌پردازد تا قضات و کارکنان اداری بتوانند با اطمینان و سرعت مناسب تصمیم‌گیری کنند.
تعاریف و مفاهیم کلیدی
ترکه به مجموع دارایی‌ها و دیون متوفی در زمان فوت گفته می‌شود و ابتدا باید از حیث وجود، محل و حدود آن مشخص گردد تا اقدامات حفاظتی و اجرایی صورت پذیرد.
مهر و موم ترکه عملیاتی است فوری برای جلوگیری از حیف‌ومیل، تفرط یا تضییع اموال متوفی تا زمان تعیین ورثه و تحریر ترکه و صدور تصمیمات بعدی.
تحریر ترکه عبارت است از تعیین مقدار و نوع اموال و دیون متوفی و ثبت صورت‌جلسه‌وار این اطلاعات به‌منظور تسهیل تقسیم و حفظ حقوق ذینفعان.
صلاحیت دادگاه صلح
قانون جدید شوراهای حل اختلاف صلاحیت‌های متعددی را به دادگاه صلح محول کرده است؛ از جمله دعاوی مالی تا نصاب مشخص، برخی دعاوی خانواده محدود، دعاوی مربوط به تصرفات و نیز امور حسبی مانند حصر وراثت، تحریر و مهر و موم ترکه.
مطابق متون جدید، نصاب مالی مورد بحث در ماده 12 در محدودهٔ ریالی مشخصی تعیین شده است که هدف آن تفکیک پرونده‌های محلی و ساده از پرونده‌های پیچیده و مهم‌تر است. همچنین آرای این دادگاه در بسیاری از موارد قطعی است مگر در مواردی که قانون حق تجدیدنظر را تصریح کرده باشد.
دادگاه صلح می‌تواند پرونده‌ها را با اولویت صلح و سازش به شورای حل اختلاف ارجاع دهد اما در صورت عدم حصول سازش، قاضی دادگاه صلح به ماهیت دعوی ورود کرده و حکم صادر می‌کند.
مهر و موم ترکه: اهداف و مصادیق
محور اصلی مهر و موم، جلوگیری از خروج یا مخفی‌سازی اموال متوفی تا تعیین ورثه و اجرای تصمیمات نهایی است. درخواست مهر و موم می‌تواند توسط وراث، وصی، موصی‌له و در مواردی طلبکار مستند به سند رسمی مطرح شود.
مرجع صالح محل آخرین اقامتگاه متوفی یا محلی که ترکه واقع شده است؛ در شرایط خاص (مانند فقدان اقامتگاه یا پراکندگی اموال در حوزه‌های متعدد) قواعد محلی و ترتیب مراجعه حاکم است.
مهر و موم می‌تواند به‌صورت نهادن لاک و موم بر درب یا صندوق و تنظیم صورت‌جلسه‌ای که مشخصات اموال را قید می‌کند انجام شود؛ تنظیم صورت‌ریز (جزئیات ترکه) هنگام رفع مهر و موم یا در صورت توافق ذینفعان ضروری است.
برخی اموال مانند اموال غیرمنقول یا موجودات زنده یا اموال ضایع‌شدنی ماهیتاً قابل مهر و موم کامل نیستند؛ در چنین مواردی قاضی باید تصمیم ترکیبی اتخاذ و اموال ضایع‌شدنی را فوراً به فروش رساند و وجه را در حساب سپرده قرار دهد.
تحریر ترکه: مراحل و الزامات
تحریر ترکه عملیاتی تفصیلی است که شامل استعلام‌ها، تعیین عضو مجری، صورت‌برداری از اموال و تنظیم صورت‌جلسه نهایی می‌شود. درخواست تحریر معمولاً توسط وراث یا نمایندگان قانونی آنان ارائه می‌شود.
پس از صدور قرار اعدادی، وقت رسیدگی تعیین و آگهی ثبت می‌شود؛ فاصله زمانی بین تعیین وقت و اجرای قرار باید متناسب با ضرورت‌ها (معمولاً کمتر از یک ماه و بیشتر از سه ماه نباشد) تنظیم گردد.
اگر اموال منقول و غیرمنقول ترکیبی باشند، عضو مجری باید در محل حاضر و با همراهی کارشناسان در صورت لزوم اقدام به ثبت و ارزیابی کند؛ بهای اموال منقول باید مطابق نظر کارشناسی در تحریر قید شود.
نکته عملی: تحریر ترکه باید مطابق مواد مربوط در قانون امور حسبی و آیین‌نامه اجرایی عمل شود و بندهای ضروری صورت‌جلسه (مانند مشخصات ابلاغ‌ها، حضور ذینفعان و استعلامات انجام‌شده) رعایت گردد.
رفع مهر و موم: شرایط و رویه
رفع مهر و موم به درخواست هر یک از ذینفعان (ورثه، وصی، موصی‌له، طلبکار ذینفع) انجام می‌شود و دادگاه باید قبل از رفع مهر و موم سمت و ذینفعی درخواست‌کننده را احراز کند.
مصادیق رفع مهر و موم شامل صدور حکم تقسیم قطعی، توافق کلی همه ذینفعان، پرداخت بدهی توسط طلبکار یا رفع علت اولیه مهر و موم است. در برخی موارد موقتاً رفع می‌شود تا کارشناسی و ارزیابی انجام گیرد.
در وجود غایب یا محجور بین ورثه، اولویت انجام تحریر ترکه و تعیین نماینده یا امین قبل از رفع مهر و موم است تا حقوق آن افراد محفوظ بماند.
روند عملیاتی در دادگاه صلح
روند عملیاتی ترکیب چند گام مشخص است: دریافت درخواست در دفتر الکترونیک، احراز ذینفعی درخواست‌کننده، صدور قرار مهر و موم یا تحریر، اجرای صورت‌برداری توسط عضو مجری و نهایتاً اتخاذ تصمیم نهایی و صدور دادنامه.
در اجرای قرارها، وظایف دفتر و عضو مجری باید روشن باشد: تعیین وقت سریع (در موارد فوریتی بدون وقت)، دعوت ذینفعان یا اعلام از طریق تماس، و حضور کارشناس در صورت لزوم از جمله اقدامات اجرایی است.
توجه به حقوق دفاعی طرفین و امکان اعتراض و تجدیدنظر در موارد مقرر قانونی باید در همه مراحل تضمین شود تا تصمیمات صادره از منظر قضایی سلب اعتبار نشوند.
اختلاف در صلاحیت و مرجع حل اختلاف
اختلاف صلاحیت بین دادگاه صلح و مراجع قضایی یا غیرقضایی به‌طور معمول در دادگاه تجدیدنظر همان استان یا شعبه اول آن مرجع حل و فصل می‌شود؛ ترتیب دقیق بر اساس محل صدور آخرین قرار عدم صلاحیت تعیین می‌گردد.
در مواردی که دادگاه صلح از صلاحیت مراجع غیرقضایی صرف‌نظر کند یا بالعکس، موضوع جهت تعیین صلاحیت به دادگاه تجدیدنظر استان ارجاع می‌شود و نظر آن مرجع لازم‌الاتباع است.
مقایسه مفاهیم (جدولی)
| مؤلفه | دادگاه صلح | شورای حل اختلاف / امور حسبی سنتی |
|---|---|---|
| هدف اصلی | تسریع رسیدگی، تأکید بر سازش، احراز حقوق و صدور حکم در صورت عدم سازش | میانجی‌گری و ایجاد صلح؛ در گذشته رسیدگی ماهوی محدود یا غایب |
| صلاحیت در امور حسبی | حصر وراثت، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن به‌طور صریح در قانون جدید | پیش از تغییرات، بسیاری از این امور در شوراها انجام می‌شد اما حکمی و رویه متفاوت بود |
| اجرای فوری | قابلیت اقدام فوری و دستور به مهر و موم در صورت اطلاع | در موارد اضطراری شوراها هم مکلف به اطلاع‌رسانی و اقدام بودند اما تضاد رویه وجود داشت |
| امکان تجدیدنظر | آراء در اغلب موارد قطعی؛ اما قانون جدید موارد خاصی را برای تجدیدنظر مشخص کرده است | در گذشته برخی آرا قابل اعتراض بود و تشتت رویه وجود داشت |
الزامات اجرایی و نمونه رویه
بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های استانی (نمونه بخشی از آن‌ها در استان تهران) بر لزوم آموزش همکاران و تدوین صورت‌جلسات استاندارد تأکید دارند تا از پراکندگی تصمیم‌ها و اجرای سلیقه‌ای جلوگیری شود.
توصیه عملی برای دادگاه‌ها شامل: صدور قرار دادنامه برای مهر و موم، تعیین عضو مجری مشخص، استفاده از کارشناسان برای ارزیابی منقولات، و تنظیم صورت‌ریز مفصل هنگام رفع مهر و موم است.
برای کاهش اختلافات آتی، هر صورت‌جلسه باید حداقل شامل تاریخ و ساعت، مشخصات درخواست‌کننده، شرح اموال، اعلام نگهبان یا امین، و تعهد کتبی افراد حاضر به عدم خروج یا مخفی‌سازی اموال باشد.
در صورتی که وصیت‌نامه در زمان مهر و موم یافت شود، باید در صورت‌جلسه درج و نسخه‌ای به مرجع رسیدگی به امور ترکه ارسال شود تا تاثیر آن در مراحل بعدی سنجیده گردد.
نتیجه‌گیری و توصیه‌های کاربردی
1) هماهنگی میان مقررات جدید و رویه‌های اجرایی کلید کاهش تنازع در اموری مانند تحریر و مهر و موم است؛ آموزش قضات و کارکنان دفتر در سطح استان‌ها ضروری است.
2) در هر پرونده حسبی، پیش از اقدام فنی، احراز صلاحیت ذینفع و تعیین دقیق محدوده اموال و محل قرارگیری آن‌ها موجب جلوگیری از اقدامات غیرضروری می‌شود.
3) تنظیم صورت‌ریز دقیق هنگام رفع مهر و موم و پیش از هر تقسیم یا انتقال، از مهم‌ترین ابزارهای حفظ حقوق ورثه و طلبکاران است.
4) در صورت وجود اموال ضایع‌شدنی، مرجع باید فوریت فروش و سپرده‌گذاری وجه را در دستور کار قرار دهد تا از کاهش ارزش ترکه جلوگیری شود.
5) شفاف‌سازی نصاب‌های مالی و حصول اطمینان از ارجاعات به متن صریح قانون و آیین‌نامه برای تعیین قابلیت تجدیدنظر از نکات عملیاتی حیاتی است.
پیوست و منابع: قانون شورای حل اختلاف (نسخه‌های مصوب جدید)، قانون امور حسبی، بخشنامه‌های قضایی استانی و مطالب تحلیلی وکلا و مراکز حقوقی که در تدوین این متن تلفیق گردید.
آماده‌سازی رویه‌های محلی بر مبنای چارچوب فوق، می‌تواند زمان رسیدگی را کاهش داده و زمینه اجرای عدالت را در حوزه امور حسبی و صلاحیت‌های محلی دادگاه صلح تسهیل نماید.
پایان.
توئیتر
فیس بوک
لینکدین